“İnsan, kendini korumak için duvarlar ördü; ama yalnızlığını kumaşla süsledi.”

1. Başlangıç: Kumaşla Çizilen İlk Sınır

Perde, tarih boyunca yalnızca bir ev eşyası değil, insanın dünyayla kurduğu ilişkinin dokusu olmuştur. Mısır’ın ketenlerinden Roma’nın “vela”larına, Bizans’ın kapı örtülerinden Osmanlı’nın çarşaf perdesine kadar perde; ışığı değil, bakışı süzen bir araçtı. Antik dönem insanı için perde, dışarıyı kovmak değil, içeriyi kutsamak anlamına gelirdi. Aynı evde birlikte yaşayanların birbirine duyduğu saygının ifadesiydi mahremiyet bir gizlenme değil, kolektif uyumun zarafetiydi. Çadırın içindeki ince kumaş, kimsenin kimseye üstünlük kurmadığı bir sınırdı: birinin uykusu, diğerinin duasına karışmazdı. Perde, böylece birlikte var olmanın sessiz uzlaşması olarak doğdu.

Peki, bu uzlaşma ne zaman çatırdamaya başladı; kolektif yaşamın ritmi, bireysel çekilmeye nasıl yenik düştü?

2. Oda, Mülk, Benlik: Kumaşın Ayrılığa Dönüştüğü Çağ

Zaman ilerledikçe, ev değişti. Feodal konakların ortak avluları, kentleşmeyle birlikte daraldı. Sanayi devrimi, üretim kadar bireyselliği de fabrikalaştırdı. Oda artık bir “barınak” değil, “benliğin mülkü” oldu. Ve perde o zarif ortaklık nesnesi bu kez ayrılığın sembolüne dönüştü. İnsan, önce odasına, sonra evine, sonra da kalbine perde çekti. Birlikte yaşamanın doğal ritmi yerini “rahatsız edilmemeye” bıraktı. Mahremiyet, artık bir saygı değil, bir mülkiyet hakkıydı. Burjuva ahlakı, tülün altına yerleşti:
“Ne kadar görünmezsen, o kadar değerlisin.”

18. yüzyıl Londra’sında, yeni yükselen orta sınıf evlerinde kalın kadife perdeler pencereyi tamamen örterken, bu sadece ışığı değil, komşunun merakını da engelliyordu acaba bu görünmezlik, bireysel özgürlüğün zaferi miydi, yoksa toplumsal bağların sessiz erozyonu mu?

3. Viktoryen Ahlak: Görülmemenin Erdemi

19. yüzyıl İngiltere’sinde perde, ahlakın kumaşına dönüştü. Cam sanayi büyüdü, pencereler genişledi ama insanın vicdanı daraldı. Görülmek, artık bir ahlaki tehditti. Kadınlar pencere kenarında oturmaz, erkekler içeriyi dışarıya göstermezdi. Perde, ahlaki namusun zırhı hâline geldi. Örneğin, Viktoryen evlerde kat kat dantel ve ağır brokar perdeler, sokak gözlemcilerinden aile sırlarını korurken, aynı zamanda ev içindeki hiyerarşiyi pekiştiriyordu: hizmetçiler bile belirli odalara “görünmez” kalmak zorundaydı.

Ama bu zırh, aynı zamanda toplumun birbirinden kopuşunun da başlangıcıydı. Ev, “kamusal alandan çekilmiş sığınak” oldu. Perde, dışarıdaki dünyayı günah, içeridekini masum ilan etti. Böylece kumaş, ahlakın ideolojik aracı hâline geldi. Bu ideoloji, günümüzün kapalı kapı politikalarına nasıl yansıyor; görülmemek, hâlâ bir erdem mi yoksa bir kaçış mı?

4. Kamusal Alanın Sessiz Eşiği

Habermas’ın söz ettiği kamusal alan, aslında evlerin içinde doğdu. Perdeyle ayrılmış odalar, bireysel mahremiyetin ilk laboratuvarlarıydı. Bir evde birden fazla aile yaşarken, odalar perdeyle bölünürdü bu, yoksulun duvarıydı. 19. yüzyıl Paris apartmanlarında, işçi aileler tek odalı daireleri ince bez perdelerle bölerek çocuklarının uyku alanını “korurken”, bu aynı zamanda modern bireyciliğin tohumlarını atıyordu. Bir yandan mülksüzlüğün kanıtı, diğer yandan kişisel alanın ilk isyanı. Buradan modernite doğdu: İnsan artık yalnızca kendi alanını değil, kendi bakışını da sahiplenmeye başladı. Ve kamusal alan, bu “görülmeme hakkı”nın dışa taşmış biçimiydi.

Bugün, açık ofis planlarının ortasında kulaklık ve ekran perdeleriyle kendimizi izole ederken, bu isyan hâlâ devam ediyor mu; yoksa kamusal alanın kendisi mi perdeleniyor?

5. Perdenin Kültürel Yankısı: Görülmeme Arzusu

Her kültür perdeyi farklı dokudu ama hepsi aynı ruhu taşıdı. Batı’da perde bireyselliğin zaferiydi; örneğin, 20. yüzyıl Amerika’sında banliyö evlerinin jaluzileri, komşuluk ilişkilerini minimuma indirerek “kişisel alan”ı kutsallaştırdı. Doğu’da ise toplumsal düzenin, utanç ve namus kültürünün uzantısı; Japonya’nın shoji ekranları veya Hindistan’ın purdah perdeleri, aile onurunu korurken bireyi topluluğa bağlayan görünmez ipler gibiydi.

Fakat her iki durumda da perde, görülme korkusunun kumaşıydı. Modern insan hâlâ bu kumaşın içinde yaşar. Artık tül değil belki, ama ekran filtresi, profil gizliliği, şifreli pencereler... 21. yüzyılın Zoom çağrılarında arka plan bulanıklaştırmaları veya sosyal medyadaki “yakın arkadaşlar” listeleri, bu korkuyu dijitalleştiriyor. Yeni perdelerimiz dijital, ama ruhları aynı: “Kendimi koruyorum” derken, kendimizden saklanıyoruz.

Bu saklanma, kültürel çeşitliliği mi zenginleştiriyor yoksa küresel bir yalnızlık epidemisini mi besliyor?

7. Modern Perdenin Cinsiyet Dokusu: Kadın Eli, Erkek Çizgisi

Günümüzün konutlarında, işyerlerinde ve kamusal mekânlarında perde, estetik bir nesne olarak yeniden doğdu; ama bu doğum, derin bir cinsiyet katmanıyla örülü. Evlerde perde genellikle kadınlara bağlanır kadın beğenir, kadın seçer, kadın asar; evlilik hazırlıklarında çeyiz listelerinin vazgeçilmezi olur, renkleri gösterişli çiçek desenleri, kat kat tüllerle estetik güzelliği ve yumuşaklığı simgeler. Bu, Viktoryen dönemin namus zırhından evrilerek, evi “yuva” yapan duygusal dokunuşu kadına yükler: perde, kadının iç dünyasını dışa vuran bir tuval haline gelir, pembeler ve dantellerle feminen zarafeti vurgular.

İşyerlerinde ise perde erkek egemen bir sadelikle karşımıza çıkar; stor perdeler, jaluziler veya düz gri paneller, fonksiyonel ve minimalist, ışık kontrolünü ön plana alarak duyguyu arka plana iter burada estetik ikinci planda kalır, verimlilik ve otorite erkek kodlarıyla işlenir. Bu ayrım, evde kadının “güzelleştirme” rolünü pekiştirirken, ofiste erkeğin “kontrol” mekanizmasını güçlendirir; otellerde lüks fonksiyonel storlar erkek yöneticilerin tercihi olurken, butik kafelerde floral perdeler kadın girişimcilerin imzası gibi durur.

Peki, bu cinsiyetlenmiş perde seçimi, toplumsal rollerin bilinçaltı yansıması mı; kadın perdelerle duygusal bağ kurarken erkekler neden sade çizgileri tercih ediyor, yoksa bu ayrım modern eşitlik iddialarını mı çürütüyor? Perde, böylece cinsiyetin görünmez sınırlarını da dokur: bir yanda süslü mahremiyet, diğer yanda steril izolasyon acaba bu ikilik, birlikte yaşama arzusunu mu baltalıyor, yoksa yeni bir uzlaşma mı doğuruyor?

8. Sahnenin Kumaşı: Müzik, Tiyatro ve Sinemada “Perde”

Perde, evin ve kalbin sınırlarını çizerken, sanatın ritüel alanlarında da aynı psikotarihsel ruhu taşır; burada kumaş, gerçekliği askıya alan bir eşik olur, izleyiciyi kolektif bir mahremiyete davet ederken bireysel yabancılaşmayı sahneye taşır. Tiyatroda perde, Antik Yunan’dan beri oyunun başlangıç ve bitişini işaret eden bir sınırdır; Elizabethyen sahnede ağır kadife indiğinde seyirci dış dünyadan kopar, içerideki illüzyona teslim olur: ev perdesinin “içeriyi kutsama” işlevi sahnede tersyüz olur, dışarıyı değil sahnenin içini gizler. 19. yüzyıl opera evlerinde kırmızı kadife kat kat iner; Bayreuth’un kararan salonu ve Wagner’in uzayan prelüdleri izleyiciyi bireysel transa çeker, kolektif coşkuyu sessiz bir yalnızlığa dönüştürür “görülmeme” arzusu estetik bir ritüele bürünür.

Sinemada perde, karanlık salonun dev tuvali olarak doğar; 1920’lerin beyaz perdeleri yıldızları tanrılaştırırken seyirciyi görünmez kılar, modern bireyciliğin sinematik aynası olur. Perde iner, ışık söner, kalabalığın içinde yalnızlık büyür. Müzikte sahne perdesi, senfoni orkestralarının disiplininde ve rock konserlerinin kargaşasında aynı ikiliği taşır; Pink Floyd’un “duvar” imgesi, sahne ile seyirci arasına estetik bir bariyer örer, kulis mahremiyeti yıldızların yalnızlığını simgeler. Bugünün streaming çağında dijital “perde” siyah ekran geçişi, bölüm sonunda otomatik kararış, sahne arkası filtreleri bu geleneği piksel piksel sürdürür; ekran kapanır, izleyici kendi odasının tülüne geri döner.

Sanat perdesi, ev perdesinden farklı mı işler; kolektif arınmayı mı kolaylaştırır, yoksa bireysel kaçışı mı derinleştirir? Tiyatro perdesi inerken duyulan o kesif sessizlik, evdeki tülün hışırtısıyla aynı yankıyı mı verir; acaba sanat, perdenin altında saklı ruhu mu açığa çıkarır, yoksa daha da mı örter

9. Kumaşın Altındaki Ruh

Perde, insanın varoluşuna çektiği bir çizgidir. Bir yanda sıcaklık, güvenlik ve içe dönük sükûnet; diğer yanda yalnızlık, yabancılaşma ve görünmezlik arzusu. O yüzden perdeye dokunmak, aslında toplumun bilinçaltına dokunmaktır. Her katmanında şu soruyu duyarız: “Birlikte yaşamak mı istiyoruz, yoksa birbirimizden saklanmak mı?” Pandemi döneminde evlere kapanıp perdeleri sıkıca çekerken, bu soru daha da keskinleşmedi mi; izolasyon mu yoksa yeniden bağ kurma fırsatı mı yarattı? Perde, kolektif ruhun çözülüşünü süsleyen bir zarafettir. Kumaşın altında saklı olan şey ne ışık ne gölge insanın kendi yankısıdır.

Bu yankı, geleceğin açık plan toplumlarında nasıl susturulacak, yoksa sonsuza dek mi dokunacak?